BURSA’YA KOMŞU KÜTAHYA İLİ TAVŞANLI İLÇESİNE BAĞLI BİR BÖLÜM KÖY VE BELDELERİN, TARİHİ, SOSYAL VE İKTİSADİ YÖNDEN YAZILI VE SÖZLÜ KAYNAKLARDAN İNCELENMESİ
Bu çalışmada, Kütahya ili Tavşanlı ilçesine bağlı 19 köy ve 2 beldenin bulunduğu coğrafi yörenin; Türk göçleri öncesi tarihi, bu dönemden kalan izleri, Türk soylu devletlerinin yöre ile ilişkisi, yöreye gelen Türkmenlerin önceleri konar göçer daha sonra sedanter (yerleşik) düzende yöre ile Osmanlı Devleti ile ilişkileri, yörede asayişin sağlanması ve iskan metodu olarak derbent teşkilatları, yöre köylerinin kuruluşu ve yöre insanlarının kökenlerinin sözlü ve yazılı kaynaklar aracılığıyla incelenmesi ve yorumlanmasıyla “Kimiz?”, “Nereliyiz?” “Nereden geldik?” sorularına cevap aranacaktır.
İncelenen Yöre
İncelenen yöre; İç Ege Bölgesinde Tavşanlı ilçesine bağlı 19 köy ve iki Beldenin bulunduğu yöredir. 39 ° 35 ‘ -39 ° 46 ‘ kuzey enlemleri ile 29 ° 15 ‘ -29 ° 30 ‘ doğu boylamları arasında yer alır. Asayiş yönünden; Cumhuriyet Döneminde Tunçbilek Karakol Komutanlığı’nın, Osmanlı Döneminde Derbent Köyünde kurulu Derbent Teşkilatının yetki ve sorumluluk bölgesini büyük ölçüde kapsamaktadır.
Alfabetik sıraya göre köyler ve beldeler; Artıranlar Köyü, Beye Köyü, Bozbelen Köyü, Burhan Köyü, Demirbilek Köyü, Derbent Köyü, Elmaağacı Köyü, Eşen Köyü, Gürağaç Beldesi, Hamidabat Köyü, Karakaya Köyü, Kayaarası Köyü, Kızılçukur Köyü, Köprüçek Köyü, Köseler Köyü, Merkezyeniköy, Nusratlar Köyü, Ömerler Köyü, Şapçı Köyü, Tunçbilek Beldesi, Yörgüç Köyü’dür.
Yörenin Tarihi (Türk Olmayanlar)
Yöredeki en eski arkeolojik buluntular Kalkolitik Döneme (M.Ö. 5500-3500) ait olup, Tunçbilek GLİ Linyit üretim sahasında bulunmuştur. Tavşanlı’ya bağlı yöre yakınındaki Kayı Köyde bulunan ilk Tunç Çağa ait Truva çanak-çömlekleri ile yine Orta Tunç Çağa (Truva V. Dönemine ait) Anadolu Minyas Seramiği Tavşanlı’da bulunmuştur.
Hitit Dönemine ait (M.Ö. 2000) yöre köyü Derbent’te ki Asarlık Tepesi’nin (Hisarlık Tepesi) Hitit kale kalıntıları olabileceği hakkında bilimsel yayınlar mevcuttur.
Frigyalılar dönemine ait (M.Ö. 1200-676) yöredeki Sorkun Boğazı’nda Deliktaş (Kaya Mezarı), Tavşanlı-Harmancık Karayolunun kenarında tüm heybetiyle durur.
Roma Dönemine ait (M.Ö. 129-395) Beyköy altında Roma mezarlarının olduğu bilinmektedir.
Bizans Dönemine ait pişmiş kilden lahitler, yöre sözlü kaynakların ifadelerine göre ‘cicikli’ (süslü) ‘gözel’ (güzel) yazılı tabletler bulunur. Yazıların Kur’an yazısı olmadığı, yazı veya haç işaretlerinin oyma olduğu bildirilmektedir. Bizans Dönemine ait buluntular Derbent, Demirbilek ve Merkezyeniköy’ün arazisinde en az beş değişik yerde bulunmaktadır.
Osmanlı Dönemi Tarihi
Yörenin bir bölümü, 1326 yılında (Orhangazi Döneminde) Osmanlı idaresine geçmiş, diğer bölümü önceleri Germiyan Beyliği toprağı iken, Yıldırım Beyazıt’ın Germiyan Beyi’nin kızı Devlet Hatun ile evliliği sonucu çeyiz olarak Osmanlı idaresine katılmıştır. Devlet Hatun’un türbesi Bursa’da Gökdere Bulvarı’ndan İncirli Caddesine girişte sağdadır.
Yöre Osmanlı Döneminde Karesi (Balıkesir), Hüdavendigar (Bursa) Kütahya vilayetinin birbirine bağlı olduğu yol güzergahı üzerindedir. Yazılı ve sözlü kaynaklara göre Keles ve Domaniç ilçelerinden; Balıkesir ve Bergama’ya olan konar-göçer güzergahı bu yöredeki Derbent Köyü üzerinden geçer. Bu nedenle II. Murat ve Fatih Döneminde tüm Osmanlı topraklarında geçit yerlerinde kurulan derbent teşkilatları gibi Derbent köyünün bulunduğu yerde de kule yapılıp, asayiş ve yol güvenliği temin edilmiştir.
Yöreye, konar-göçerlerin ilk iskanları, Alperenlerin (Dedelerin) tekke ve zaviye kurduğu yerlerde olmuştur. Kızılçukur Köyü II. Murad döneminde bu şekilde kurulan köylerdendir.
1487 tarihli Hüdavendingar Livası Tahrir Defterleri (TD:23) kayıtlarına göre, mukataaya bağlanmış Aydın Yörükleri’nin yöreye iskan olduğu ve yöredeki Ömerler Köyü’nde merler Köyü’nde ıldığı ve birçok köyde mukataalı yörük olarak toprağa bağlandıkları görülmektedir. Bu dönemden sonraki dönemde Bozulus Türkmenleri’nin Diyarbakır taraflarından gelerek Anadolu Yörükleri (Kütahya, Aydın, Bursa) adını aldığı, yöre ve yöreye komşu Orhaneli, Keles Domaniç’te bir çok köy kurduğu yazılı kaynaklarda bulunmaktadır.
1530 tarihli Muhasebe-i Vilayeti Anadolu Defterlerinde birçok yöre köyünün kayıtlı olduğu tespit edilmiştir. Bu köylerin bir kısmı bugün bilinemeyen sebeple bulunmamaktadır. İncelenen yörenin bağlı olduğu Anadolu Vilayeti merkezi 1451 yılında Ankara’dan Kütahya’ya taşınmıştır. 17 Sancağı (Liva) olan Anadolu Vilayeti’ne bağlı sancaklar; Merkez Sancak Kütahya, Saruhan (Manisa) Aydın, Menteşe (Muğla), Teke (Antalya), Alaiye (Alanya), Hamid (Isparta), Karahisar-ı Sahib (Afyon Karahisar), Sultanönü (Eskişehir), Hüdavendigar (Bursa), Karesi (Balıkesir), Biga (Çanakkale), Koca İli (Kocaeli), Bolu, Kastamonu, Kengiri (Çankırı) ve Ankara sancaklarıdır. 396 yıl Kütahya; Anadolu Vilayeti merkezi olarak kalmış, yeni bir yönetsel düzenlemeyle Kütahya sancağı 1847 yılından itibaren 61 yıl süre ile Hüdavendigar (Bursa) Vilayetine bağlanmış, 1908 yılında bağımsız sancak olmuştur.
Yerleşik hayata geçmeyen konar-göçerler (yörükler) yaylakları ile kışlakları arasında belirli bir güzergahta göçerler ve yaşarlardı. Hıdırellezin onbeşinden itibaren yaylaya göçederler, bulundukları yerin iklimine göre sonbahardan itibaren en geç kasımın onbeşine kadar kışlaklarına dönerlerdi.
18. yüzyıl başlarından itibaren imparatorluğun geniş topraklarını kaybetmesinden sonra, Anadolu’ya gelen göçmenlerin ve konar-göçerlerin iskanıyla, bozulan ekonomik düzenin düzeltilmesine çaba gösterilmiştir. Bu yolla Osmanlı ülkesinde kasaba ve şehirlerin yiyecek ihtiyacı temin edilecek, yeni toprakların tarıma açılması, ülkenin şen ve abadan olmasını sağlayacaktı. 1725 yıllarından itibaren ülkede düzenin sağlanması için, başıboş konar-göçerlerin işlevini yitirmiş derbentlere iskan edilerek ziraate başlatılmaları ile birlikte geçit ve yolların güvenliğinin bu derbentlerde iskan edilenlere yaptırılması bir başka iskan metodu olarak geniş ölçüde uygulandı.
Yüz yıl kadar süren bu yeni derbent teşkilatlanmasının görevini yerine getiremez hale gelmesiyle, Tanzimat Döneminden itibaren (1839 yılından sonra), derbent teşkilatları kaldırılıp, bu görev Zaptiye Teşkilatına bırakıldı.
Son iskanlar II. Abdülhamit döneminde, İskan Komisyonları aracılığıyla yapıldı. Yörede son dönem iskanlara örnek; Söğüt’e bağlı Karakeçili Aşireti Karakaya obasının, Karakaya Köyü’ne ve Kızılkeçili Aşiretine mensup yörüklerin Hamidabat Köyü’ne iskan edilmeleridir.
Yöre Köylerinin Kuruluşu (Alfabetik Sıraya Göre)
Artıranlar Köyü: Atranos’a (Orhaneli) bağlı köy, 1725 iskanları sırasında kurulmuş olup Cumhuriyet döneminde Tavşanlı’ya bağlanmıştır.
Beye Köyü: Hüdavendigar Livası Domaniç kazasına bağlı köy olarak kurulmuştur. 1487’de Beye, 1530’da Beye, 1573’de Yenicik, 1907 tarihli kayıtlarda Beye adıyla kayıtlıdır. Köy 1487’De Anadolu Defter-i Emini Ahmet’in zeametidir. Cumhuriyet döneminde Tavşanlı’ya bağlanmıştır. Yakın zaman önce GLİ Tunçbilek Linyit havzasında kalan köy kaldırılmış, Tavşanlı yakınlarına Ömerler Köylüleri ile birlikte yeni kurulan Ömerbey köyüne iskan edilmişlerdir. Boynuyoğunlu aşiretine bağlı Beğeli cemaatinden oldukları kuvvetle muhtemeldir.
Bozbelen Köyü: Hüdavendigar Livası Domaniç kazasına bağlı köy olarak kurulmuştur. 1487, 1530, 1573, 1859, 1907’de aynı adla kayıtlıdır. 1487 tarihli kayıtlarda köyde, Duraşah isimli hanımın tasarruf ettiği çiftlik vardır. Mirliva hassıdır. Cumhuriyet döneminde Tavşanlı’ya bağlanmıştır. Bozbelen-i Diğer isimli köyde (Bozalan) Bozulus’a tabi Aydın (Aydınlı) cemaati yerleştirilmiştir. Bozbelenli’ler Bozulus’a tabii Türkmenlerdendir.
Burhan Köyü: Hüdavendigar Livası Domaniç kazasına bağlı olarak kurulmuştur. 1866’dan sonra kurulan köyün 1899 yılı kayıtlarında 23 haneli köy olduğu bildirilmektedir. Burhanlı (Burhanlar) cemaatinden Türkman Yörükanı taifesinden oldukları kuvvetle muhtemeldir.
Demirbilek Köyü: Kütahya Livası Tavşanlı Nahiyesine bağlı olarak kurulmuştur. 1530 tarihli kayıtlarda İlet olarak kayıtlıdır. Ayrıca köyde Yarı-Çam çiftliği bulunur. Kurucu iki kardeş yörük motifine göre büyük kardeş tarafından kurulmuştur. Yöredeki adı Büyük İlet’tir. GLİ Tunçbilek Linyit üretim havzası içindeki köy çok göç vermiştir.
Derbent Köyü: Derbent teşkilatları ve tesisleri Osmanlı Döneminde II. Murad ve Fatih zamanında kurulmuştur. Bu köydeki teşkilat ve tesislerin de aynı dönemlerde kurulduğu tahmin edilmektedir. Köy, ulaşım yollarının kesişme noktasındadır. Kütahya-Balıkesir Demiryolunun da bu köyün arazisinden geçirilmesi için Cumhuriyet döneminde çalışmalar yapıldıysa da gerçekleşmemiştir. Derbent tesisinin yenilenmesi ve çevresinin iskana açılması 1725 yıllarında olmuştur. Bu dönemde yakın köylerden de derbentçi yazılmıştır. (Köseler Köyü, Kozağacı Köyü, Kılavuzlar Köyü) derbent teşkilat ve tesislerinin Tanzimat Döneminde kaldırılarak asayiş ve yol güvenliği sağlama görevi Zaptiye teşkilatına devredilmiştir. Cumhuriyet Döneminde Varlık vergisi ödemeyenlerin yol yapımlarında çalıştırıldığı sırada, köyü Tavşanlı’ya bağlayan yolun önemli bir kısmına, düzgün kaldırım yol yaptırılmıştır. Derbent Köyü kurulmadan önce köye 4.5-5.5 km. uzaklıkta Nusratlar köyü hududuna komşu, güneye bakan eğimli arazide eski bir köy yeri bulunur. 12 hane olduğu anlaşılan bu köyde hane sınırlarının ve bahçelerin kalıntıları su kuyuları halen mevcuttur. Bunlar kaynak kişilerle birlikte yerinde 27.4.2003 tarihinde görülmüş ve fotoğraflanmıştır. Hanelerin sınırlarını belirleyen muntazam yapılmış, kızıl taştan kuru duvar kalıntıları net bir şekilde bellidir. Eski köyün kuruluş yıllarının çevresindeki köyler gibi, 1500 yılları civarı olduğu ancak eski ismi tespit edilemediğinden 1530 tarihli kayıtlarda olup da bugün bulunmayan hangi köy olduğu kesin tefrik edilememiştir. Bu hususu teyit eden Derbent Köylü Ali Aslan 4 yıl önce köyün eski adı ile birlikte 12 aile tarafından (12 hane) kurulduğunu bildirdiyse de not edilmediğinden hatırlanamamıştır. 1725 yıllarındaki Derbent teşkilatının yeniden düzenlenmesi döneminde yeni iskan edilen yere göç etmişlerdir. Bu nedenle köy arazisi çevre köylere göre çok geniştir. Köylülerin çoğunluğu Bozulus Türkmenleridir. (Bkz. Resim 1,2,3)
Elmaağacı Köyü: Hüdavendigar Livası Atranos Kazasına (Orhaneli) bağlı mezra iken köy haline dönüşmüştür. 1530 tarihli kayıtlarda Elma Mezrası olarak kayıtlıdır. Cumhuriyet Döneminde Tavşanlı’ya bağlanmıştır.
Eşen Köyü: Hüdavendigar Livası Atranos Kazasına (Orhaneli) bağlı olarak kurulmuştur. Kardeş yörük motifine göre İsa tarafından kurulmuştur. Köseler köyü gibi Bozulus’a tabi olması kuvvetle muhtemeldir. 1530 tarihli kayıtlarda Eşen köyü olarak kayıtlıdır. Cumhuriyet Döneminde Tavşanlı’ya bağlanmıştır.
Gürağaç Beldesi: Kütahya Livası Tavşanlı Nahiyesine bağlı olarak kurulmuştur. 1530 tarihli kayıtlarda Şeyhler Köyü olarak kayıtlıdır. Bozulus’a bağlı Türman Yöküranı Göçebe Taifesinden Şeyhler (Şeyhli) Cemaatinden olmaları kuvvetle muhtemeldir. Diyarbakır taraflarından gelmişlerdir. Gürağaç Beldesi’nde 01.12.1991 tarihinde Belediye Teşkilatı kurulmuştur.
Hamidabat Köyü: Osmanlı Döneminde 1866 yılından sonra II. Abdülhamid Dönemindeki İskan Komisyonu tarafından Kızılkeçili Aşiretine bağlı Türkmenlerin iskanıyla kurulmuştur. Tavşanlı ilçesine bağlı bir köydür. Köy arazisinin önemli bir bölümü GLİ Tunçbilek Linyit üretim sahası içindedir.
Karakaya Köyü: Bilecik Söğüt civarında, Dodurga ve Akalan Köyleri kışlakları iken Domaniç Bilelik Yaylası’nda yaylayan Karakeçili Aşiretine bağlı Karakaya Obası II. Abdülhamid döneminde iskan komisyonu marifetiyle bugünkü köylerinin bulunduğu yere iskan edilmişlerdir. Hüdavendigar Livası Domaniç’e bağlı iken Cumhuriyet Döneminde Tavşanlı’ya bağlanmıştır. 1899 tarihli kayıtlarda 11 hanelidir.
Kayarası Köyü: Kütahya Livası Tavşanlı Nahiyesine bağlı olarak kurulmuştur. 1530 tarihli kayıtlarda Bazar Köy olarak kayıtlıdır. Konar-göçerlerin yetiştirdiği hayvanları, celeplere sattığı yerdir. Yöredeki diğer hayvan pazarı Eşen ve Kızılçukur köyleri arasındadır.
Kızılçukur Köyü: Hüdavendigar Livası Atranos Kazasına bağlı olarak kurulmuştur. Horasan Erenleri’nin kolonizasyon faaliyetleri, köy kuruluşunda etkilidir. II. Murat Döneminde kurulmuş olması kuvvetle muhtemeldir. 1530 tarihli kayıtlarda aynı adla kayıtlıdır. II. Murad döneminde Miri arazisinin Serpiyadeye tımar olarak verildiği bildirilmektedir. 1946 yılında Tavşanlı’ya bağlanmıştır.
Köprücek Köyü: Kütahya Livası Eğrigöz Kazasına (Emet) bağlı olarak kurulmuştur. 1530 tarihli kayıtlarda Şaphane Köprücüğü Köyü olarak kayıtlıdır. Cumhuriyet Döneminde Tavşanlı’ya bağlanmıştır. Yöre folklorunu ve kültürünü dünden bugüne ulaştıran, diğer illere tanıtan ve sevdiren Kültür Elçisi, Üstad Köprücekli Ali Karaalp bu köyden yetişmiştir.
Köseler Köyü: Hüdavendigar Livası Atranos Kazasına bağlı olarak kurulmuştur. 1530 tarihli kayıtlarda aynı adla kayıtlıdır. 1908 yılında 12 haneliktir. Bozulus’a bağlı Köseler (Köseler obeler (Köseler obensup Türkmen köyüdür. 1940 tarihinden sonra Tavşanlı’ya bağlanmıştır. Köy kuran kardeş yörük motifine göre Köse tarafından kurulduğu söylenirse de gerçekliği şüphelidir.
Merkezyeniköy: Kütahya Livası Tavşanlı Nahiyesi’ne bağlı köy olarak kurulmuştur. 1530 tarihli kayıtlarda Virancık olarak kayıtlıdır. Frigya ve Bizans dönemine ait ören yerleri bu köyün arazisindedir.
Nusratlar Köyü: Hüdavendigar Livası Atranos Kazasına (Orhaneli) bağlı olarak kurulmuştur. 1530 tarihli kayıtlarda Adranos kazasına adına rastlanmamıştır. Fakat Tuzla kazasında 1530 yılında iki adet Nusret köyü kayıtlıdır (166-168). 1725 yılından sonraki iskanlar sırasında Nusretler (Nusratlı) Cemaatine bağlı Yörükan taifesinden konar-göçerlerin yaylak yerinde iskan edilmeleri ile kurulmuştur. Hüdavendigar Livası Tuzla kazasında (Çanakkale) ve Ayvacık’ta (Çanakkale) Nusretler (Nusratlı) cemaatine mensup Türkmenlerin iskan edildiği başka kaynaklarda da yazılıdır. Konar-göçer Nusretler cemaati, şimdiki köylerinin bulunduğu yerde yaylada iken zorunlu iskana tabi olduklarından, kışlaklarının bulunduğu Tuzla kazasındaki diğer cemaat üyelerinden ayrılmışlardır. Halen bu köyün akrabaları olan Nusratlı köylüleri Küçükkuyu-Ayvacık karayolu üzerindeki köylerinde yaşamaktadırlar.
Ömerler Köyü: Hüdavendigar Livası Domaniç kazasına bağlı köy olarak kurulmuştur. 1847 tarihli kayıtlarda çeltik (pirinç) ekilen bu köyde, Bozulus’a bağlı Aydın yörükleri mukataalı olarak iskan edilmişlerdir. 1530 tarihli kayıtlarda adına rastlanmamıştır. 1573 tarihli kayıtlarda bir hane olarak kayıtlıdır. 1899 tarihli kayıtlarda 44 hane olarak kayıtlıdır. Muhtemelen sıtma salgını nedeniyle köy terkedilmiş bilahare çeltik ekimi durdurulduktan sonra tekrar iskan olmuşlardır. Cumhuriyet Döneminde Tavşanlı’ya bağlanmıştır. GLİ Tunçbilek havzasında kalan köy önemli ölçüde kalkmış ve Tavşanlı ilçesi yakınlarına aynı kaderi paylaşan Beye köylülerle birlikte Ömerbey köyüne iskan edilmişlerdir.
Şapçı Köyü: Kütahya Livası Eğrigöz kazasına (Emet) bağlı köy olarak kurulmuştur. 1530 tarihli kayıtlarda Köprücek Şaphanesi adıyla kayıtlıdır. Eğrigöz kazasına (Emet) iskan edilen Şabcı (Şabcılar) Cemaatine mensup Türkmen köyüdür. Cumhuriyet Döneminde Tavşanlı’ya bağlanmıştır.
Tunçbilek Beldesi: Kütahya Livası Tavşanlı Nahiyesine bağlı olarak kurulmuştur. 1530 tarihli kayıtlarda Küçük İlet adıyla kayıtlıdır. Köy kuran kardeş yörük motifine göre Küçük kardeş tarafından kurulan Türkmen köyüdür. GLİ kurulunca, linyiti yörede bulan Akkaş Mehmet (Tunçbilek)’in soyadına izafeten, Tunçbilek adını almıştır. Linyit üretimi sonrası hızla büyüyen beldeye 30.04.1963 yılında Belediye teşkilatı kurulmuştur.
Yörgüç Köyü: 1886 yılından sonra II. Abdülhamid Döneminde Hüdavendigar Livası Domaniç kazasına bağlı olarak kurulmuştur. 1899 yılı kayıtlarında 36 hanedir. Yörükan taifesinden Yörgüçlü Cemaatine mensup Türkmenlerin buraya zorunlu iskan edilmeleri kuvvetle muhtemeldir.
Sonuç
Tarih yapan bir millet olmakla birlikte tarih yazmaya meraklı toplum değiliz. 15 yıllık sürede fasılalarla hobi olarak başlayan tarih merakım, birikimlerimi paylaşmaya itti beni. Amatörce hazırlanan bu inceleme, devletine bağlı çalışkan yöre köylülerine ithaf olunur.
Kaynakça
Yurt Ansiklopedisi (Kütahya) 1981
Hititler ve Hitit Çağında Anadolu , J. G. MacQuenn, Arkadaş Yayınevi: 2001
Kütahya Şehri , İsmail Hakkı Uzunçarşılı, İstanbul, 1932
Osmanlı Tarihi , Joseph von Hammer, Cilt I, İstanbul, 1990
Osmanlı Tarihi , İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Türk Tarih Kurumu, 1994
Osmanlı Yer Adları Sözlüğü, Nuri Akbayar, Tarih Vakfı Yurd Yayınları, İstanbul, 2001
Muhasebe-i Vilayeti Anadolu Defteri (438 no.) Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara, 1993
Muhasebe-i Vilayeti Anadolu Defteri (166 no.) Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara, 1994
Osmanlı İmparatorluğunda Oymak Aşiret ve Cemaatler , Cevdet Türkay, İşaret Yayınarı, İstanbul, 2001
18. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı , Doç. Dr. Yücel Özkaya, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1985
Bursa Defteri Osmanlı Özel Sayısı , Domaniç. Bir İmparatorluğa Beşiklik Eden Topraklar. Mine Akkuş, Eylül 1999
Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988
Bursa Dağ Köylerinde Türkmen Kültürü , Prof. Dr. Mustafa Cemiloğlu
Tarihi, Kültürü ve Folkloru ile Kızılçukur Köyü , Ömer Faruk Dinçel, 2002
Tavşanlı’da Zaman, Fevzi Coşgun, Ankara, 1997
Kütahya ve Yöresi Ağızları , Doç. Dr. Tuncer Gülensoy, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1988
18. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun İskan Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi , Prof. Dr. Yusuf Halaçoğlu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1997
Sicillere göre Bursa’da İhtida Hareketleri ve Sosyal Sonuçları , Osman Çetin, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1994
Sözlü Kaynaklar
Seniha Aydoğdu, Derbent Köyü- TAVŞANLI
Balı Durak, Derbent Köyü- TAVŞANLI
Ziya Bal, Farabi İlköğretim Okulu, Fen Bilgisi Öğrt., BURSA
Ahmet Aydoğdu, GLİ Emekli İşçi, TAVŞANLI